Όλοι οι άνθρωποι είμαστε εξαρτημένοι ο ένας από τον άλλον. Κανείς δεν είναι ανεξάρτητος, όλοι έχουμε ανάγκη από βοήθεια για να ζήσουμε την καθημερινότητά μας. Στο μέλλον κάποιοι από εμάς που σήμερα δεν έχουμε ανάγκη από άμεση υποστήριξη, ίσως χρειασθεί να εξυπηρετηθούμε από προσωπικό που θα μας στηρίζει στις καθημερινές μας ανάγκες.
Τα άτομα με αναπτυξιακές διαταραχές έχουν πολλαπλές ανάγκες και συνηθίζουν πολύ νωρίς στη ζωή να περιβάλλονται από αμειβόμενο προσωπικό το οποίο τους εκπαιδεύει και τους στηρίζει στην καθημερινή ζωή. Από την πλευρά του προσωπικού, η εργασία είναι γεμάτη προκλήσεις. Η διαδικασία της αγωγής, εκπαίδευσης και καθημερινής ζωής των ατόμων με αναπτυξιακές ιδιαιτερότητες απαιτεί έφεση για μάθηση, συναισθησία, αποδοχή του διαφορετικού και αγάπη για τον συνάνθρωπο από τον επαγγελματία.
Οι εργαζόμενοι καλούνται να υποστηρίξουν το άτομο με ιδιαιτερότητες με σκοπό να νιώσει την αίσθηση του «ανήκειν». Να φύγει από τη θέση της απομόνωσης και μοναξιάς, να αποκτήσει πραγματικές παρέες και όχι απλά να περιβάλλεται από αμειβόμενους επαγγελματίες.
Είναι κεντρικό μέλημα για τον κάθε επαγγελματία να προωθεί μία πραγματική ζωή για το άτομο με αναπτυξιακές διαταραχές που στηρίζει. Στόχος είναι να αποκτήσει το άτομο με ιδιαιτερότητες μία καθημερινή ζωή με νόημα και όχι απλά να βρίσκεται σε άσκοπη δραστηριότητα.
Οι ιδιαιτερότητες ο αργός ρυθμός μάθησης ή και προκλητική συμπεριφορά «δοκιμάζουν» και τον πιο έμπειρο επαγγελματία ο οποίος ξεκινά με καλές προθέσεις αλλά σύντομα μπορεί να δει να μειώνονται τα ψυχικά του αποθέματα, η εφευρετικότητα και η επινοητικότητά του. Επιπλέον, οι άνθρωποι με αναπτυξιακές διαταραχές οι οποίοι παρουσιάζουν δύσκολες συμπεριφορές, έχουν την τάση να προκαλούν αρνητικά συναισθήματα, όπως φόβο, θυμό, ανησυχία, άγχος και αίσθηση ανικανότητας στο προσωπικό. Εάν προσθέσουμε σ’ αυτό την κουλτούρα του φορέα που τιμωρεί και κάνει αρνητική κριτική, τότε αρχίζει το προσωπικό να αποσιωπά τα πιθανά λάθη του προσπαθώντας να αποκρύψει τις αδυναμίες και την πιθανή αναποτελεσματικότητά του.
Ο επαγγελματίας που στηρίζει τα άτομα με ιδιαιτερότητες χρειάζεται συνεχή εκπαίδευση και στήριξη σε πολλούς τομείς. Εάν δεν υπάρξει συνεχής εκπαίδευση είναι πολύ πιθανό να συμβεί αυτό για το οποίο πολλοί γονείς ανησυχούν. Δηλαδή είναι πολύ πιθανό να πέσουμε σε περιπτώσεις αμέλειας, κακομεταχείρισης, υπερβολικού ελέγχου και τιμωρίας.
Άλλος λόγος για τον οποίο το προσωπικό μπορεί να χάσει το μεράκι και το κέφι για το έργο του είναι η επαναλαμβανόμενη εργασία και η αποθάρρυνση για νέα προγράμματα και πρωτοβουλίες. Ο εργαζόμενος, στον οποίο δεν επιτρέπεται να δημιουργήσει καινούργιες προσεγγίσεις και να συμμετάσχει σε νέα προγράμματα, συχνά χάνει το ενδιαφέρον του για την εργασία. Εάν το προσωπικό κατανοήσει ότι έχει τη δυνατότητα να δημιουργήσει και να επιφέρει σημαντικές αλλαγές στη ζωή των ατόμων με ιδιαιτερότητες και των οικογενειών τους, τότε ίσως να νιώσει ότι παίζει σημαντικό ρόλο στη διαδικασία κοινωνικής ένταξης.
Εδώ και τρεις δεκαετίες έχουν γίνει πάρα πολλές έρευνες για την «Επαγγελματική Εξουθένωση» σε υπηρεσίες που υποστηρίζουν ψυχοκοινωνικά τους ανθρώπους. Η «Επαγγελματική Εξουθένωση» χαρακτηρίζεται από «συναισθηματική εξάντληση, αποπροσωποποίηση και την αίσθηση της αναποτελεσματικότητας». Η «συναισθηματική εξάντληση» είναι κατανοητή από τον τίτλο της και μόνο. Με την «αποπροσωποποίηση» εννοούμε ότι βλέπουμε τους ανθρώπους που στηρίζουμε σαν αντικείμενα και χάνουμε την ανθρωπιά μας απέναντι τους, λειτουργούμε σαν ρομπότ χωρίς κέφι για αυτό που κάνουμε. Και φτάνουμε να νιώθουμε «αναποτελεσματικότητα» και ίσως και αδιαφορία για το έργο. Όλα αυτά έχουν μελετηθεί τα τελευταία χρόνια από δεκάδες ερευνητές. Φαίνεται ότι οι νέοι επαγγελματίες, που ξεκινούν την καριέρα τους με όνειρα και προσδοκίες, αλλά και πρώιμες απογοητεύσεις, μπορούν να ξεπεράσουν την «Επαγγελματική Εξουθένωση». Αντίθετα, οι έρευνες δείχνουν ότι οι παλιοί εργαζόμενοι οι οποίοι εμφανίζουν «Επαγγελματική Εξουθένωση» και έχουν χάσει το όραμά τους, το ενδιαφέρον και το πάθος για την εργασία δύσκολα ισορροπούν και πιθανόν να δημιουργούν καθημερινά εμπόδια στην καλή λειτουργία ενός οργανισμού.
Όλοι οι άνθρωποι έχουν κοινές ανάγκες. Αυτές οι ανάγκες λειτουργούν ως κίνητρα συμπεριφοράς. Οι βασικές ανάγκες είναι τα κίνητρα πίσω από τις συμπεριφορές των ανθρώπων. Έχουμε την ανάγκη για αποδοχή και προσοχή. Την ανάγκη για έλεγχο που κυμαίνεται από την ανάγκη να οργανώνω τη ζωή μου έως την ανάγκη να εξουσιάζω άλλους. Την ανάγκη για ασφάλεια και επιβίωση και διατήρηση του εαυτού σε καλό βιολογικό, προσωπικό και κοινωνικό επίπεδο. Και την ανάγκη να ανήκουμε ή να είμαστε μόνοι. Όλες οι ανάγκες είναι φυσιολογικές αλλά συχνά φτάνουν σε ακραίες καταστάσεις ανάλογα με το ήθος, την παιδεία και της ιδιαιτερότητάς μας.
Πολύ πριν εμφανιστεί η «Επαγγελματική Εξουθένωση», φαίνεται να υπάρχουν ελλείμματα σ’ αυτό που ονομάζεται, λαϊκά, «Συναισθηματική Νοημοσύνη». Η «Συναισθηματική Νοημοσύνη» περιλαμβάνει, μεταξύ άλλων, χαρακτηριστικά όπως η συναισθησία, η ενσυναίσθηση, η ανάγκη για προσωπική εξέλιξη, η ευθύνη, η συνέπεια, η αίσθηση του καθήκοντος και, τέλος, η αποδοχή του εαυτού και η συγκρότηση της προσωπικότητας, στα οποία φαίνεται πως οι περισσότεροι συνάνθρωποί μας έχουν ελλείψεις και αποτελούν πεδία βιωματικής εκπαίδευσης.
Όλα τα γνωρίσματα της συναισθηματικής νοημοσύνης κινούνται μέσα από τα κανάλια επικοινωνίας με τον εαυτό μας και τους άλλους. Είτε μιλάμε για την εσωτερική μας φωνή, είτε για την επικοινωνία με άλλον, ο διάλογος περνά μέσα από τις εικόνες, τις σκέψεις, τις πεποιθήσεις, τα συναισθήματα, τις αισθήσεις, το σώμα και τη συμπεριφορά μας. Όταν βελτιώνεται η συναισθηματική νοημοσύνη βελτιώνεται η εσωτερική και η διαπροσωπική μας επικοινωνία μέσα από όλα τα κανάλια επικοινωνίας που αναφέρονται πιο πάνω.
Το Μυαλό μας, γεμάτο από όλα αυτά τα ερεθίσματα (σκέψεις, εικόνες, πεποιθήσεις, συναισθήματα, αισθήσεις κ.α.) είναι πιθανό να είναι θορυβώδες και ακατάστατο. Ο Σοφοκλής στην τραγωδία του «Αίας» μας λέει: «Εν τω φρονείν μηδέν ήδιστος βίος». (Η ζωή είναι γλυκιά όταν δεν ενοχλείται από σκέψεις). Οι έρευνες σήμερα μας λένε ότι κάθε έντεκα δευτερόλεπτα έχουμε και μία σκέψη ή μία εικόνα. Υπάρχει ένας ασταμάτητος και άστατος εσωτερικός διάλογος μεταξύ του μυαλού και της ησυχίας μας. Όταν αυτός ο διάλογος είναι αρνητικός, απαισιόδοξος και κριτικός τότε ίσως καταλήξει να είναι βασανιστικός.
Όταν αναφερόμαστε στη «συναισθησία», μπορώ να φανταστώ ότι κοιτάζω στον καθρέφτη της ψυχής μου, βλέποντας και το σκοτεινό μου μέρος, το οποίο πιθανόν να μου προκαλέσει φόβο. Γι’ αυτό και το αποφεύγω. Ο φόβος αυτός που νιώθω συχνά εμφανίζεται με θυμό, αυταρχισμό ή εσωτερική συρρίκνωση. Ο επαγγελματίας στον τομέα της στήριξης ατόμων με ιδιαιτερότητες πρέπει να εκπαιδεύεται στην «συναισθησία», δηλαδή την ικανότητα να παρατηρεί τον εαυτό του και να γνωρίζει τις ανθρώπινες αδυναμίες και τα δυνατά του σημεία. Να γνωρίζει το σκοτεινό και το φωτεινό του κομμάτι.
Συχνά καλύπτω το σκοτεινό μου μέρος με την ενδυμασία του καλού νομίζοντας ότι μπορώ να κρύψω τα δύσκολα που νιώθω μέσα μου. Όλοι έχουμε φωτεινά και σκοτεινά κομμάτια του εαυτού μας. Όταν εκπαιδεύομαι στη «συναισθησία» ανακαλύπτω τα φωτεινά και τα σκοτεινά και συμφιλιώνομαι μαζί τους. Η συμφιλίωση φέρει μαζί της την αποδυνάμωση των σκοτεινών μας κομματιών. Γίνομαι πιο αυθεντική – περισσότερο ειλικρινής και πιο πολύ άνθρωπος έτοιμος να στηρίξει άλλον άνθρωπο.
Μία άλλη δεξιότητα η οποία είναι πολύ σημαντική είναι να αποκτήσω αυτοπαρατήρηση και ακρόαση του εαυτού μου. Συνήθως ξοδεύουμε πολύ χρόνο με το να κρίνουμε τους άλλους αποφεύγοντας το πώς επικοινωνούμε με το σώμα και το πρόσωπο – αυτό που λέμε «εξωλεκτική επικοινωνία».
Η «ενσυναίσθηση» είναι η ικανότητα να διαισθάνομαι ή να κατανοώ το πώς μπορεί να νιώθει ο άλλος. Δηλαδή πώς είναι να έλθω στη θέση του άλλου; Εννοείται ότι σκεφτόμαστε με πρόθεση να κατανοήσουμε τον άλλον και δεν σπεύδουμε να πούμε ότι περνά από το μυαλό μας χωρίς επεξεργασία και κατανόηση για τον άλλον.
Αν φανταστούμε την ανθρώπινη εμπειρία σαν μία σειρά από ομόκεντρους κύκλους, τότε στον εξωτερικό κύκλο τοποθετείται ο φόβος που οδηγεί στην επίθεση, στη φυγή ή στο πάγωμα / ακινησία. Για να φτάσω σε ένα λειτουργικό επίπεδο «Συναισθηματικής Νοημοσύνης» ίσως χρειασθώ την βοήθεια ενός άλλου ανθρώπου ο οποίος θα έχει παλέψει ήδη με την ακινησία και τους φόβους του, που πιθανόν να είχαν σαν αποτέλεσμα την επίθεση, την αποφυγή ή το πάγωμα. Ο άνθρωπος που θέλει να αποκτήσει καλό επίπεδο επικοινωνίας θα αναγνωρίσει το θυμό του, την έντονη επιθυμία του για υλικά πράγματα και κοινωνική αναγνώριση καθώς επίσης και την υπερηφάνειά του. Ανακαλύπτοντας αυτά τα κομμάτια της ψυχής του μπορεί να απελευθερωθεί από την επιβάρυνσή τους και να φτάσει σε επίπεδο ηρεμίας και βελτιωμένης επικοινωνίας με τον εαυτό του και τους γύρω του.
Παρά ταύτα, δεν αρκεί να διορθώσω τον εαυτό μου για να επικοινωνήσω με τους άλλους. Θα υπάρχουν πάντα άνθρωποι οι οποίοι δεν θα μπορούν ή δεν θα θέλουν να επικοινωνήσουν με πιο αυθεντικό τρόπο. Οι άνθρωποι αυτοί έχουν κίνητρα, πολλές φορές έξω από τη συνειδητότητά τους και λειτουργούν καταστρεπτικά.
Όλοι επιθυμούμε να δούμε ποιοτικές υπηρεσίες στην Ελλάδα για άτομα με ιδιαίτερες ανάγκες υποστήριξης. Να δούμε τους γονείς να ανακουφίζονται και τα ίδια τα άτομα με αναπτυξιακές διαταραχές να ζουν μία πραγματική και καλή ζωή ανάμεσά μας. Οι οργανισμοί που δημιουργούμε θα πρέπει να προωθούν τη «Συναισθησία» και να διοικούνται από Ανθρώπους με «Συναισθησία». Η ηγεσία θα πρέπει να έχει ξεκάθαρο όραμα, να ξέρει τι θέλει και ποια είναι η αποστολή της. Θα πρέπει να εκτιμά και να αξιοποιεί τα στελέχη της και να έχει ευελιξία και γρήγορη προσαρμογή στις αλλαγές της εποχής. Συχνά θα πρέπει να υπενθυμίζει στον εαυτό της το λόγο που υπάρχει: δηλαδή να εκπαιδεύει, υποστηρίζει και θεραπεύει τα άτομα με ιδιαίτερες ανάγκες στήριξης. Με τον ίδιο τρόπο θα πρέπει να θυμίζει στον εαυτό της και τις αξίες που υπηρετεί. Ο οργανισμός θα πρέπει να καλλιεργεί κουλτούρα ειλικρίνειας και μη τιμωρίας όπου επιτρέπονται τα λάθη γιατί μαθαίνουμε όλοι μέσα από αυτά. Η ηγεσία μίας οργάνωσης με κουλτούρα εμπιστοσύνης παίρνει την ευθύνη για την εφαρμογή των αξιών στην πράξη με σκοπό να υποστηρίξει μία καλύτερη ζωή για τους εξυπηρετούμενους, ενθαρρύνοντας λελογισμένα ρίσκα ώστε να ζήσουν μία «πραγματική ζωή».
Πώς επιτυγχάνεται η διατήρηση από ένα οργανισμό μίας κουλτούρας ειλικρίνειας και εμπιστοσύνης;
Απαιτούνται:
α) Συνεχής στήριξη και εποπτεία για βελτίωση της «Συναισθηματικής Νοημοσύνης». Δεν εννοούμε εποπτεία με την έννοια της αστυνόμευσης, αλλά με την έννοια του βοηθώ τον εργαζόμενο να γίνει πιο ανοικτός, ειλικρινής, να βρίσκεται σε επαφή με τον εαυτό του και τους άλλους.
β) Συνεχής στήριξη για την αναγνώριση της φωτεινής και σκοτεινής πλευράς της ψυχής μας και,
γ) Η γνώση ότι όλοι έχουμε μέσα μας ένα δημιουργό, έναν καταστροφέα και έναν συντηρητή και ότι κάθε κομμάτι απ’ αυτά έχει την αξία του.
Το όραμα λοιπόν είναι να δημιουργήσουμε υπηρεσίες με κουλτούρα επικοινωνίας, ειλικρίνειας και εμπιστοσύνης. Να ενθαρρύνουμε το προσωπικό ώστε να βοηθήσει και τους νέους με ιδιαίτερες ανάγκες υποστήριξης να βγουν από την απομόνωση και να εκλείψει η μοναξιά. Να ζήσουν οι νέοι με περισσότερο νόημα, κατανοώντας τον εαυτό τους και τους άλλους. Να γεφυρωθεί η ζωή των «ιδιαίτερων» με τη ζωή όλων μας και να πάψουν να είναι μόνοι στο αδιάφορο πλήθος.
Π. Παπανικολοπούλου Ph. D.
Ψυχολόγος, Θεραπεύτρια